Türkiyənin cənubundakı Osmaniyə vilayətində yerləşən Karatepe-Aslantaş Açıq Hava Muzeyinin qədim ikidilli yazıları bu yaxınlarda UNESCO-nun “Dünyanın Yaddaşı” Reyestrinə salınıb. Qədim Kilikiyaya aid olan və təxminən 2800 il yaşı olan bu yazılar Anadolunun heroqlifləri və Finikiya dili ilə yazılıb. Karatepe-Aslantaş Açıq Hava Muzeyində yerləşən yazılar, UNESCO-nun Ümumdünya İrs Siyahısına daxil olunmaq üçün gözləmə siyahısında olan Türkiyənin ilk açıq hava muzeyində qorunur. Yazıların UNESCO reyestrinə daxil edilməsi, Türkiyənin zəngin mədəni irsinin davamlılığını təmin etmək istiqamətində göstərdiyi qoruma səylərinin bariz göstəricisidir.
UNESCO-nun “Dünyanın Yaddaşı” Reyestrində Karatepe-Aslantaş yazıları “bir hökmdarın nailiyyətlərini əks etdirən res gestae janrında qabaqcıl nümunə” kimi təsvir olunur. Bəyanatda deyilir: “Bu yazıların dil baxımından əhəmiyyəti bənzərsizdir. Onlar həm Sami mənşəli Finikiya dilində, həm də yerli Luvi dilində yazılmış ən erkən uzun mətnlərdən birini ehtiva edir. Hər iki dil müasir əlifbaların formalaşmasına töhfə verib”. Eyni zamanda, UNESCO-nun açıqlamasında “yerli əhali ilə Karatepe abidəsi arasında mövcud olan emosional bağ” da xüsusi vurğulanır.
Yeni Hittit irsi: Luvi yazısının sirlərinin açılmasında əlamətdar addım
Karatepe-Aslantaş Açıq Hava Muzeyi, Osmaniyenin Kadirli rayonundan təxminən 24 kilometr şərqdə yerləşən eyniadlı milli parkın ərazisində yerləşir. Bu ərazi, Anadolu ərazisində Geç Hittit Dövründə mövcud olmuş Adanava (Ḫiyawa) şəhər-dövlətinin sərhəd qalası olub. Qala eramızdan əvvəl VIII əsrdə, özünü “bu bölgənin hakimi” kimi tanıdan Azatiwatas tərəfindən şimaldan gələn hücumlara qarşı şəhəri qorumaq məqsədilə inşa olunub. Təxminən e.ə. 700-cü illərdə qalanın Assurlar tərəfindən yandırılıb dağıdıldığı ehtimal olunur.
Karatepe-Aslantaşın arxeologiya dünyasında bu qədər əhəmiyyətli hala gəlməsinin başlıca səbəbi onun ikidilli yazılarıdır. Finikiya və Luvi dillərində yazılmış bu mətnlər, qalanın zəngin bəzədilmiş qapılarındakı bazalt stel və relyeflər üzərində yer alır. Bu yazılar, həmin dillərdə məlum olan ən uzun ikidilli mətnlər hesab olunur və Luvi heroqliflərinin deşifrə edilməsində həlledici rol oynamışdır.
Karatepe-Aslantaş yazıları yalnız Hittit dilinin oxunmasında mühüm mərhələ yaratmaqla kifayətlənmir, eyni zamanda Yeni Hittit tarixinin izlərini də yaşadır. Bu yazılar, Dəmir Dövründə Şərqi Aralıq dənizi bölgəsindəki sosial və siyasi vəziyyətə unikal bir baxış imkanı yaradır. Məsələn, Azatiwatasın inşa etdirdiyi müdafiə istehkamları haqqında məlumat verən yazılarda, onun bölgədə iqtisadi və siyasi sabitliyi təmin etdiyi, eyni zamanda qadınların cəmiyyətdə aktiv rol oynadığı bir mühit formalaşdırdığı qeyd olunur.
Qorunan mədəniyyət və qorunan təbiət
Karatepe-Aslantaşı fərqləndirən mühüm cəhətlərdən biri də 1950-ci illərdə tanınmış türk arxeoloqu Halet Çambelin rəhbərliyi ilə həyata keçirilmiş qabaqcıl qoruma işləridir. Onun səyləri nəticəsində relyeflər və heykəltəraşlıq nümunələrinin vaxtında qorunması təmin olunub, ərazidə mühafizəvi konstruksiyalar qurulub və yer tarixi milli park statusu alıb. Bu təşəbbüslər Karatepe-Aslantaşı Türkiyədə yerində (in-situ) mühafizə və sahə idarəçiliyi sahəsində ilk nümunələrdən birinə çevirib. Məhz bu xüsusiyyətlərinə görə “Karatepe-Aslantaş Arxeoloji Yerləşməsi” 2020-ci ildə UNESCO-nun Ümumdünya İrs Siyahısına namizəd obyektlər siyahısına daxil edilib.
Bu gün Karatepe-Aslantaş Açıq Hava Muzeyi minilliklər öncədən iz buraxmış abidələri ilə ziyarətçiləri valeh etməyə davam edir. Burada yüksək qüllələrlə təchiz olunmuş monumental qapılar, iki öküzün üzərində dayanan Fırtına Tanrısı heykəli, qapı binalarının daxili divarlarında bazalt daşlara həkk olunmuş şir və sfenks relyefləri, dövrün inancı və həyatını əks etdirən səhnələr, eləcə də tarixi əhəmiyyətə malik yazılar diqqət çəkir.
Açıq Hava Muzeyinin ərazisində yerləşən Karatepe və Domuztepe təpələrindən tapılan arxeoloji qalıqların nümayişi üçün yaradılmış daxili muzey də ziyarətçilərin ixtiyarındadır. Üstəlik, Karatepe-Aslantaş Açıq Hava Muzeyi milli parkın ərazisində yerləşdiyi üçün qonaqlar buranı gəzərkən yalnız tarixi mirasa deyil, Aslantaş Su Anbarı kimi təbii gözəlliklərə və bölgənin yabanı təbiətinə də şahid ola bilirlər.
