Xalqın gələcəyinə, toplumlar savaşınd özünü qoruya biləcəyinə təminat verən hərəkətverici qüvvə, mənəvi qida, güc nədir və ya nədədir?
Tarixi inkişafın hər hansı bir məntiqi, qanunu varmı; bu inkişaf hansı fəlsəfi yanaşma və ya sistemlə izah oluna bilər?
Bəşəriyyətin gəlişmə qanunauyğunluqları adına onlarla ideya və “nəzəriyyə” irəli sürülüb… Bəziləri iddəa edir ki, cəmiyyət, fizika kimi, dəqiq qanunlara yaşayır; ardınca başqaları deyir ki, tarixi inkişaf heç bir bəlli qanuna və ya məntiqə sıgmır, belə bir qanun yoxdur, varsa da onu aşkarlamaq mümkün olmamışdır.
Bütün bunlar, tarixin özü kimi, tarixciliyi də çətin duruma salır; cünki öyrənilən sahənin qanunauyğunluqlari müəyyən deyildirsə, onu araşdıma metodlarında da sistem yarana bilmir və bu sahəylə bağlı əsərlər də həmişə mübahisəli olur…
Tarixi təbiətin bir parçası kimi öyrənmək istəyənlərin sayı-hesabı yoxdur. Yəni insan cəmiyyəti və onun tarixi də bioloji orqanizm kimi doğulur, yaşayır, ölür. Bu xəttə yaxın olan tarixçilər yer üzündə yaranmış sivilizasiyaları təbiətin konkret çağırışına cavab hesab edirlər…
Böyük köçlər, kəşflər, sənayedə inqilab, iqtisadi inkişaflar və böhranlar, dialektik materializm, modernləşmə, qiymətlərin qalxması və enməsi, demoqrafık dəyişikliklər, passionarlıq, coğrafi şərait, təbii sərvətlər, savaş, elm və təhsil, əlaqələr sistemi və s. Bunların hansı biri əsasdır? Gücə, böyüməyə, inkişafa qida verən bunlardan hansıdır?
Hər tarixçi cəmiyyətin inkişafına səbəb olan gizli çıxış nöqtəsini bu sayilanlardan birində axtarmışdır… Ancaq sonucda bu modellərin heç biri sivilizasiyaların və cəmiyyətlərin inkişaf və süqutunun səbəblərini, qalxma-enmə dövriliyini aça bilmir… Buna görə də son dönəmlərdə keçmışın riyazi müstəvidə öyrənilməsinə, xronologiyaların dəqiqləşdirilməsinə meyl artır. Ancaq bu xronologiyalar da sonda sistemsiz rəqəm zincirləməsindən başqa bir şey deyildir. Yəqin bütün bunlara görə də postmodernistlər tarixçiliyin obyektiv ola biləcəyinə ümumiyyətlə inanmırlar…
Görünür bu axtarış qısırlığının əsas nədəni tarix qapısına salınan açarlardadır. Tarixə başqa elmlərin ənənəvi açarları düşməz! Tarixi elmlərin dar çərçivələri əhatə edən,emprik qanunlarıyla dərk emək olmaz!.. Bəlkə unudulan başqa amıllər də var: Allahın iradəsi, ruh, yer tarixiylə kosmik mövcudluğun əlaqəsi! Və xüsusən də mənəviyyat!
Bir həqiqət də var ki, deyilən sualın cavabını aramaq təkcə tarixçilərin işi deyildir; bu həm də ədəbiyyatın mövzusudur və əslinə qalanda böyük söz ustaları da zamaanlar içində öz istedadlarını elə bu işə sərf etmişlər: insan, onun cəmiyyətdəki yeri, kamilləşmə yolları, insan və təbiət, insan və Tanrı, insan və ölüm… Bunlar ədəbiyyatın da əsas araşdırma mövzularıdır.Tarix insanın hərəkətidir, ədəbiyyat düşüncəsi.`
Azərbaycanın bu günü və gələcəyi, türklüyün tarixi və taleyi, Azərbaycan insanının mənəvi durumu, yaşadığı faciələr, ümid və arzular son iki yüz ildə ədəbiyyatımızın başlıca mövzusu olmuşdur.
Bu müstəvidə həm də dünyanı görmək olur!
Azərbaycan xalqının son ikiyüzillik tarixi – faciələr tarixidir. Sovet dövrü yazıçılarına bu zəhəri bal adına təriflətdiriblərsə də – yenə də söz adamları cəmiyyətin barometri olaraq bu faciəni hamıdan artıq duyur və bu faciələrdən qurtulmaq yolunu tapmaq üçün hamıdan çox enerji sərf edirlər.
Kimlərəsə mübahisəli görünə bilər, ancaq mənim gəldiyim nəticə budur: xalqın gücü onun milli əxlaqındadır. Əxlaq ümumbəşəri dəyərdir. Lakin hər xalq onu bir cür dərk edir. Bir cəmiyyət üçün əxalqsızlıq sayılan münasibət başqa cəmiyyətdə normal qəbul edilə bilər. Buna görə də söhbət məhz milli əxlaqdan gedir.
Azərbaycan türklərinin faciələri məhz milli dəyələrin unudulmasından, yıpranmasından, ayaqlar altına atılmasından, mənəvi iflasdan başlanmışdı.
Milli maraq imperiya, hakimiyyət və din-məzhəb maraqlarına qurban verilmişdi. Dövlət var idi, hökmü başqa xalqın xeyrinəydi, hakimiyyət çayları başqasının dəyirmanını işlədirdi, saray və idarələr farslaşdırılır, türklüyə düşmən gözüylə baxılır; bununla yanaşı türkü türk edən düzlük, mərdlik, kişilik, sədaqət, cəngavərlik ənənləri də unutdurulurdu . Buna görə də mərkəzdənqaçma yaranmış, Azərbaycan paran-parça olaraq 20 xanlığa ayrılmışdı.
Yeni dövr miilli dövlətçilik zərurətinin, demokratik idarəetmədən başqa yolun olmadığının Quzey Azərbaycanda dərkindən başlandı…
İki ildə böyük bir yol keçildi, milli ideologiyanın təməli qoyuldu: türklük, islami dəyərlər, çağdaş yaşam tərzi…
Əslində bu, bütün müsəlman, türk dünyası üçün ideal bir model idi…
İndi gəlirik əsas mətləbimin üstünə…
Haşiyə: İstanbulun fəthiylə bağlı çox gözəl və ibrətamiz bir əhvalat var. Türklər İstanbula yerləşib, onun bütün qan damarlarını öz varlıqlarıyla doldurmuşlar. Bir coban ailəsi də İstanbulun ətrafında yerləşib. Ailənin balaca oğlu çöldə qoyun otarır. Axşam sürüsünü evə gətirəndə örüşdə azıb yazıq-yazıq mələyən bir quzu görür, onu da sürüsünə qatır və evlərinə gətirir. Quzunun mələrtisi kəsilmək bilmir və bu, ananın diqqətini cəlb edir. Oğlu quzunu çöldə tapdığını deyir. Ananın əhvalı pozulur. “Görürsən necə mələyir? Anasından ayrı düşüb! Sən məni itirsən necə olar? Sabah olunca quzunu alıb get, anasını bulub onları qovuşdurmayınca geri gəlmə!” (İndikilər olsa, tez bıçağı quzunun boğzaına çəkərdilər ki, səsi kəsilin, izi itsin). Ertəsi gün oğlan anasının dediyi kimi də edir. Bütün gün qan-tər içində sürüdən-sürüyə qoşur. Ancaq heç yerdə quzunu yaxın buraxan qoyun tapılmır. Axşam əlacsız evə dönəndə görür bir rumlunun (bizanslının) həyətində qoyun mələyir. Qapını açıb quzunu qucağından yerə qoyur. Quzu qoyunun altına cumur, sevincək onu əmməyə başlayır. Ana da balasını iyləyib rahatlaşır və mələrti kəsilir. Oğlan harda olduğunu unudub, anayla balanı qovuşdurmasının və öz anasının tapşırığını yerinə yetirməsinin sevinci içində bu mənzərəyə tamaşa edir. Bu vaxt evin sahibi işdən qayıdır. Türk uşağını həytində görən kimi onu oğru sanıb, qolundan tutub sıxma-boğmaya salır ki, nə işin var burda. Uşaq da əhvalatı olduğu kim danışır. Ev sahibi sürüsünə qayıtmış quzunu görüncə onu buraxır və xanımına deyir: “Biz məğlubiyyətə məhkumuq. Bizans yıxılmalıymış, övladlarımı belə halallıqla böyüdən xalqın qarşısında duruş gətirmək olmaz!”
Mənim nəzərimdə bu əhvalatda da xalqların yüksəlişinə, çöküşünə, imperatorluqların doğuluşu və süqutuna, bəlkə də insanlığın tarixinə işıq salan çox sadə bir həqiqət var. Kökdə halallıq dayanmalıdır! Düzlükdən böyük güc yoxdur!
Düzlük və bətəndaşa şərait yaratmaq. Hər kəsin sərbəst çalışmasına ,işləməsinə, qazanmasına ,sahibkar olmasına imkan vermək!
Cilovun bazarın və bazarkomların əlinə verildiyi XXI yüzildə, kürəsəl sərmayənin və böyük axınların hər şeyi ayaqlayıb keçdiyi bir zamanda halallıq, düzlük, yüksək mənəviyyat anlayışlarının nə qədər arxaik və bəsit göründüyünün fərqindəyəm; ancaq tarixin ibrət dərsləri də var: nə bazar yenidir, nə böyük güclərin hegemonluğu, onların da hökmü bəlli bir yerə qədərdir. Amma mənəvi tarazlıq, nəfsə uymamaq, insanlıq ləyaqətini qorumaq, başqalarının haqqını yeməmək sadə göründükləri qədər də əbədi kateqoriyalardır. Və məhz bu kateqoriyalarda bütün xalqların təcrübəsi, fəlsəfəsi, inanc və dinləri biləşir…
İslam dünyaya yüksək mənəvi dəyərlərin carçısı, insanlığın yüksəlişi kimi yayılırdı, çox vaxt ordunun gücünə ehtiyac qalmırdı. İbn Haldunun dediyinə görə o boyda İspaniya cəmi 40 min nəfərlik orduya təslim olmuşdu. Ancaq bəlkə də orduya yox, İslam əxlaqqı və fəlsəfəsinin yüksəliyinə boyun əymişdi. Lakin bu sonradan ərəb hegemonluğu iddiasına çevriləndə geri püskürdüldü.
Bizlərə də elə gəlmişdilər, dinə boyun əydik, ancaq mədəniyyətcə bizdən aşağıda olan ərəblərə və ərəb dövlətlərinə boyun əymədik.
Osmanlı üç qitəni yuxarıda dediyim böyük əxlaqla fəth etmişdi. Lakin sonradan türklüyünü qeyb etmiş gəvşək hakimlərin əqidəsizlikləri, milli- mənəvi dəyərlərdən uzaq düşmələri, qudurğanlıqları xarici düşmənlərin ölkənin taleyi ilə oynamalarina şərait yaradanda altıyüzillik imperatorluğ çökdü və Türkün milli dövlət və milli əxlaq sərhədlərinə çəkildi…
Onnlarla belə misal çəkmək olar.
Şübhəsiz, bizim Qarabağ savaşında müvəqqəti də olsa yenilməyimizin səbəbi ordumuzun, silahımızın yoxluğu, eks-sovet ordusunun ermənilərə açıq yardım etməsidir. Bununla belə, məncə, bu məğlubiyyətdə bir çox mənəvi dəyərlərimizi itirməyimiz, millət kimi öz kökümüzdən, ruhumuzdan ayrı düşməyimiz, vətən, yurd, ocaq sevgisinin yerini sərvət, hakimiyyət düşkünlüyünün tutması, milli birliyimizi tayfa, yerlibazlıq təəssübkeşliyinin əvəz etməsi, mərkəzin hiyləgər siyasəti qarşısında ağıl, əzm, dirəniş və müqavimət göstərə bilməməyimiz də az da olsa rol oynamışdır.
Dəbdəbəli sarayları soyuq səngərlərə dəyişmədən, vətəni özün üçün yox, özünü vətən üçün sevmədən, yurdun azadlığı yolunda şəhid olmağı, qurban getməyi – xöşbəxtlik kimi qəbul etmədən, elinin hər ağacı, hər daşı üçün əsmədən onu qorumaq olmaz.
Vətənə işğalçı gözüylə baxanın, onun hər nemətini ata malı kimi qamarlayann, meşəsinə, çayına, dənizinə rəhm etməyənin, üstümüzə gələn işğalçıdan fərqi azdır.
Birincilər əl-qolumuzu boşaldanda ikincilərin yolu açılır.
Türklər, o cümlədən biz Azərbaycan türkləri tarix boyu öz mərdlikləri, sadəlövhlük dərəcəsinə çatan düzlükləri, başqasının malına-mülkünə əyri gözlə baxmamaları, cəfakeşlikləri, könül dünyalarının zənginliyi, haqq işindən geri durmamaları ilə seçiliblər. Bunu tarximizin hər səhifəsi göstərir; özümüz də yazmışıq, başqaları da!.. Öyünmüşük ki, baxın, yabançı alımlər, səyyahlar bizim haqqımızda nə yazıblar, bizi necə yüksəkdə, qonşularımızı necə aşağıda görüblər. Düşünməmişik ki, bu təəssüratı yaradan bizim babalarımız idi, biz yox! Aradan çox sular axmış, nəsillər dəyişilmiş, Yad məktəblərin tərbiyəsi təsirsiz qalmamışdır.
Və biz bu gün mənəvi fəlakətin ortasındayıq! Bunu görmədən, bilmədən, yazmadan, demədən, haray qaldırmadan, bu durumu dəyişmək üçün özümüzdə güc tapmadan beləcə yola davam etsək sonumuz yoxdur, ölümə məhkumuq!
Yəqin bu torpağın üstündə yenə adamlar yaşayacaq, yəqin onlar yenə artıb törəyəcəklər… Ancaq bu, daha bizim idealımız olan xalq, Azərbaycan-türk xalqı olmayacaq!
Heç kim inciməsin! Kaş dediklərim yanlış olsun! Bütövlükdə cəmiyyətin xəstəliyindən danışmaq çətindir. Adamlar xəstələnər! Ancaq yoluxucu vərdişlər getdikcə cəmiyyətin qanına işləyirsə bu da fəlakətdir və kimsənin ağlına gəlmir ki, bu durdurulmalıdır.
Doğum evindən – qəbr evinə kimi! 40 il əvvəl də bunu yazmışdım, inidi də yazıram: “ Doğuşdan ölümədək bir arasıkəsilməyən ələbaxanlıq, rüşvət, əyrilik silsiləsi… Doğulanın sevincini duymadan onu xəstəxanadan çıxarmanin qayğısı kəsdirir üstünü; ölənin acısı bir yanadır, ona məzar yeri bulmanın, yasını vermənin yükü bir yana! Yasxanadan toyxanaya millət onu soymaq növbəsinə düzülənlərin əlində əsir! Hər yanın öz mafiyası. Saysız soyğunçu təşkilat!. Kim durduracaq bunları?”
Bu günün məktəblisi– sabahın əsgəri və idarəçisidir. Həyat yoluna necə başlayırsa o cür davam edir! Uşaq psixologiyasna hopan və müqəddəs məktəb adına kölgə salan pul hakimiyyəti sevgi hakimiyyətinin böyüməsinə imkan verərmi?
Məmur üzü – vətəndaş qarşısında daşlaşırsa, keçilməz səddə, divara dönürsə vətəndaş birliyindən və sevgisindən danışmaq çətinləşir!
Belə toplum cır olar, qısır olar, bəhrə verə bilməz!
Ailə, uşaq bağçası, orta məktəb, ali məktəb, məktəb proqramları, dərsliklər, müəllimlər… bütün problemləri ilə gözümüzün önündədir. Dövlətin məktəblərin yenidən qurulması sahəsində gördüyü böyük işlərə baxmayaraq təhsilin səviyyəsi hələ də acınacaqlıdır.
Bunu, yaxud gənclərimizin iş problemlərini düşünək! Tədris ocaqlarındakı, cəmiyyətdəki bu mühitdə böyüyənlərin əlbəttə yüzdə əllisi orta məktəb imtahandan kəsilər; Şuşanın nə vaxt işğal edildiyini, Təbrizin harda olduğunu bilməz. Hələ bayrağımızı Rusiya bayrağı ilə qarışıq salmırsa ona şükür deyin!
Dünyanın hər yerində, ən inkişaf etmiş ölkələrdə də problemlər, qanunsuzluqlar, cəmiyyəti narahat edən müşküllər var. Bunlar gələr-gedər. Ancaq elə təməl dəyərlər, elə özül daşları var ki, onlar yerindən oynasa dayaqlar sarsılar və cəmiyyət tar-mar olar. Ədalət, mülkiyyət hüququ, varislik, haqqı nahaqqa verməmək, kimsəsizlərə sahib çıxmaq, agıla, istedada yol açmaq, eli oğrudan-əyridən qorumaq, hökumət məmurlarının xalqı dövlətindən incik salmasına imkan verməmək… Bunlar minilləri aşıb gələn yazılmış və ya yazılmamış qanunlar, torələrdir. Hətta orta əsrlərin cəhalət dünyasında da insanlar malı-mülkü sarıdan daha güvənikli sayırdilar özlərini. Məmur öz nırxını qoyub istənilən mülkü dağıda, zəbt edə, xalqın aranına-yaylağına, gölünə-dənizinə sahib çıxa bilməzdi. Şuşaya, Kəlbəcərə gedə bilmirik, məlumdur. Bəs Göygölə niyə gedə bilmirik? Bəs Xəzər sahilləri kimlər tərəfindən işğal edilir? Vaxtilə erməni-bolşevik çətəsi Çəmbərəkənd qəbristanının yerində park salıb, şəhidlərimizin ruhunu təhqir etmək üçün oranı çal-çağır yerinə çevirmiş, məzarların üstündə restoranlar tikmişdilər. Biz dönə-dönə orda Soyqırım muzeyinin tikilməsinı təklif etdik, amma yenə cayxana-kafe tikildi, musiqisi də var yəqin. Bunu edənlərin şəhidlərin izini itirən erməni bolşeviklərindən fərqi nədədir görəsən?
Adamları öz dövlətindən incik salmaq, gələcəyə olan ümidlərini qırmaq, qəddarlıq, mərhəmətsizlik mühiti yaratmaq, cəmiyyəti sevgisiz, yalançı, maddiyyatdan başqa bir şey düşünməyən, lovga, bir-birini bəyənməyən kütləyə çevirmək… Bunlar kapitalizmin, bazarın gətirdiyi bəlalardır, yoxsa tədricən millə xarakterimizə hopan bəlalar?
Hər insan kimi hər millətin də öz taleyi, öz yolu, öz Allahı var. Bizə qurulan tələlərdən keçə-keçə bu günə gəlib çatmışıq. Vətənimizin bir parçasında da olsa müstəqil dövlətimizin mövcudluğu gələcəyimizin təminatıdır. Ölkə başdan-başa qurulur. Bunu inkar etmək omaz! Ancaq bir az da içimizin quruculuğunu düşünməliyik!.. İçdən çökdürüləni çölün bər-bəzəyi qorumaz!
Azərbaycanın böyük gələcəyi xalqımızın milli əxlaqa və dəyərlərə söykənən yeni intibahından başlanacaq…
